Bitwa pod Grunwaldem, stoczona 15 lipca 1410 roku, jest jednym z najważniejszych wydarzeń w historii Polski i Litwy, a także jednym z kluczowych momentów średniowiecznej Europy. Zwycięstwo wojsk polsko-litewskich nad Zakonem Krzyżackim miało dalekosiężne konsekwencje, które wpłynęły na rozwój sytuacji politycznej w Europie Środkowo-Wschodniej oraz na osłabienie potęgi Zakonu Krzyżackiego. By w pełni zrozumieć kontekst tego starcia, warto przyjrzeć się wcześniejszym wydarzeniom, które doprowadziły do tego przełomowego, zapisanego na kartach historii, konfliktu.
Tło historyczne – jak Krzyżacy znaleźli się w Polsce?
Na początku XIII wieku Konrad Mazowiecki, książę Mazowsza, zmagał się z problemami na pograniczu swojego księstwa. Prusowie, czyli pogańscy sąsiedzi Mazowsza, często napadali na tereny polskie, niszcząc wsie, rabując i terroryzując ludność. Konrad, nie potrafiąc skutecznie przeciwstawić się najazdom, zdecydował się sprowadzić do Polski Zakon Krzyżacki – niemieckie bractwo rycerskie, które wcześniej brało udział w krucjatach do Ziemi Świętej.
Pierwsi Krzyżacy przybyli na Mazowsze około 1228 roku i osiedlili się na ziemi chełmińskiej, otrzymanej od Konrada na warunkach tymczasowego użytkowania. Jako lenno otrzymali oni również gród Nieszawę i kilka wsi na Kujawach. Krzyżacy rozpoczęli walki z poganami i szybko zdobywali kontrolę nad coraz większym obszarem, zaczynając od terenów nad Wisłą, przez ziemię Bałtyckie i te graniczące z Mazowszem, przesuwając się coraz bardziej w głąb kraju. Co istotne, wkrótce po osiedleniu się na ziemiach chełmińskich Krzyżacy sfalsyfikowali dokument ustalający warunki ich pobytu w Polsce. Zamiast zgody na tymczasowe użytkowanie ziemi, Zakon Krzyżacki przedstawił zapis stwierdzający, że ziemie te otrzymali na własność, co umożliwiło im dalszą ekspansję bez zależności od mazowieckiego władcy. Osłabione Mazowsze nie miało siły ani poparcia, by temu przeciwdziałać.
Po około 50 latach walk kontrolowali już całe Prusy. W podbitych grodach budowali zamki, co umożliwiało im łatwiejszą kontrolę zdobytych ziem, a także ułatwiało ekspansję na kolejne tereny.
Konrad Mazowiecki zmarł w 1247 roku, lecz jeszcze za jego życia mieszkańcy Prus podjęli próby powstań przeciwko surowym rządom Krzyżaków. Na te wydarzenia stanowczo zareagował papież, który poparł działania Zakonu, nadając ich wyprawom charakter krucjat, co uzasadniało przemoc wobec lokalnej ludności jako formę „szerzenia chrześcijaństwa”.
Przez kolejne 200 lat Krzyżacy byli wyjątkowo trudnymi i niebezpiecznymi sąsiadami dla Polaków. Stanowili oni większe zagrożenie niż poganie, przede wszystkim ze względu na doświadczenie w walkach, bogactwo, a także wsparcie głowy kościoła.
Droga do konfliktu zbrojnego
Od XIII wieku Krzyżacy konsekwentnie rozbudowywali swoją potęgę, opanowując nowe tereny i narzucając brutalną władzę. Polska zaś straciła Pomorze Gdańskie na rzecz Zakonu w 1308 roku, co stało się istotnym czynnikiem napięć między Polską a Krzyżakami. Sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej po zawarciu unii polsko-litewskiej w Krewie w 1385 roku, na mocy której Litwa przyjęła chrzest. Stanowiło to powód do niepokoju i niezadowolenia Krzyżaków, który zamierzali podbijać litewskie tereny, co mieli tłumaczyć potrzebą nawrócenia tego kraju na chrześcijaństwo.
Jednak Zakon znalazł inny pretekst do ataku na Litwę. Powodem stało się powstanie antykrzyżackie w Żmudzi (integralnej części Litwy przekazanej Krzyżakom) w 1409 roku. Zakon oskarżył Polskę i Litwę o wsparcie powstania poprzez m.in. dostarczanie broni powstańcom. Wydarzenie to stało się tzw. casus belli do wojny Polaków z Krzyżakami.
Przygotowania do bitwy
Zanim doszło do decydującego starcia, strony konfliktu zawarły tymczasowy rozejm, który zakończył się 24 czerwca 1410 roku. W grudniu 1409 roku Władysław Jagiełło, król Polski, oraz wielki książę litewski Witold, spotkali się na naradzie wojennej w Brześciu nad Bugiem. Przygotowali tam starannie strategię, której celem było zjednoczenie sił oraz przeniesienie walki na teren przeciwnika. W planie Jagiełły znalazły się elementy, które miały znacząco wpłynąć na sukces wojsk sprzymierzonych, jak wykorzystanie nowej techniki mostu pontonowego oraz utworzenie punktów zaopatrzeniowych.
30 czerwca 1410 roku wojska polskie i litewsko-ruskie skoncentrowały się w Czerwińsku nad Wisłą i przeprawiły się na prawy brzeg rzeki. Następnie rozpoczęły marsz w kierunku stolicy Zakonu. Dzięki strategicznemu manewrowi Jagiełły Polakom i Litwinom udało się uniknąć ufortyfikowanych pozycji Krzyżaków, zmuszając ich do otwartej bitwy na polach pod Grunwaldem.
Przebieg Bitwy pod Grunwaldem
15 lipca 1410 roku armie polsko-litewska i krzyżacka spotkały się na rozległym polu na zachód od jeziora Lubień. Armia krzyżacka stanęła w szyku o szerokości około 2,5 kilometra, z artylerią ustawioną z przodu i ciężkozbrojną jazdą w formacji kolumn chorągwianych. Wojska sprzymierzonych, liczące łącznie około 30 tysięcy jazdy, podzielono na dwie główne grupy: chorągwie polskie na lewym skrzydle i litewsko-ruskie, wspierane przez Tatarów, na prawym.
Bitwę rozpoczęły lekkie chorągwie litewskie, które wykonały atak rozpoznawczy, co pozwoliło wojskom sprzymierzonych ocenić siły przeciwnika. Następnie do natarcia ruszyło polskie rycerstwo, które uderzyło na prawe skrzydło krzyżackie, a wojska litewsko-ruskie – na lewe. W pewnym momencie Litwini zaczęli się wycofywać, jednak dzięki uporowi chorągwi smoleńskich zdołano utrzymać szyk i kontynuować walkę.
Pod wieczór, gdy Krzyżacy wprowadzili do boju ostatnie rezerwy z wielkim mistrzem Ulrykiem von Jungingenem na czele, sytuacja stawała się coraz bardziej dramatyczna. Władysław Jagiełło, obserwując ze wzgórza pole bitwy, zadecydował o wprowadzeniu odwodu. To posunięcie, wspierane powrotem rozproszonych oddziałów litewskich, przesądziło o losach starcia i doprowadziło do ostatecznego rozbicia wojsk krzyżackich.
Konsekwencje bitwy
Bitwa pod Grunwaldem zakończyła się spektakularnym zwycięstwem wojsk polsko-litewskich. Po stronie krzyżackiej zginęło ponad 8 tysięcy ludzi, w tym wielki mistrz Zakonu i wielu wysokich rangą dowódców. Po stronie polsko-litewskiej straty wyniosły około 6 tysięcy. Choć bitwa ta nie zakończyła się natychmiastowym upadkiem Zakonu, to osłabiła jego siły i pozycję, co w dłuższej perspektywie doprowadziło do jego powolnego upadku i ograniczenia wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej.
Zwycięstwo pod Grunwaldem miało również znaczenie symboliczne. Było wyrazem siły zjednoczonego polsko-litewskiego państwa i dało początek dalszemu wzrostowi jego pozycji na arenie międzynarodowej.
Atak na Malbork i Pokój Toruński
Po odstąpieniu od oblężenia Malborka, rozpoczętego 22 lipca 1410 roku, polsko-litewskie wojska stanęły w obliczu licznych trudności, które ostatecznie przekreśliły nadzieje na pełne pokonanie Zakonu Krzyżackiego. Brak spójnego planu strategicznego i nasilające się problemy logistyczne stopniowo obniżały efektywność kampanii. Dodatkowo, niesprzyjające warunki pogodowe osłabiły morale rycerstwa i sprzyjały szerzeniu się chorób, zwłaszcza dyzenterii. Pogarszająca się sytuacja wymusiła na Jagielle decyzję o zakończeniu oblężenia. Wkrótce potem Zakon, pod dowództwem nowego mistrza, Henryka von Plauena, przeszedł do kontrataku, podejmując próby odbudowy swojej pozycji.
Choć podpisanie I pokoju toruńskiego w 1411 roku przyniosło Polsce i Litwie zwrot ważnych terytoriów, takich jak Ziemia Dobrzyńska i Żmudź, a Polska otrzymała także rekompensatę finansową w postaci 100 tys. kop groszy czeskich, warunki tego porozumienia budziły kontrowersje. Mimo wyraźnego osłabienia Zakonu nie udało się doprowadzić do jego całkowitego upadku, co wywołało rozczarowanie, zwłaszcza biorąc pod uwagę zwycięstwo pod Grunwaldem. Wśród badaczy i historyków do dziś przeważa pogląd, że Polska mogła wynegocjować bardziej korzystne warunki, adekwatne do odniesionego sukcesu.
Źródła:
ppłk Ryszard Najczuk, Jedna z największych bitew w historii średniowiecznej Europy, Wojsko-Polskie.pl, https://www.wojsko-polskie.pl/bitwa-pod-grunwaldem/
Paweł Stachnik, Sprowadzenie Krzyżaków. Najgorsza decyzja w dziejach średniowiecznej Polski?, Wielka Historia, https://wielkahistoria.pl/sprowadzenie-krzyzakow-najgorsza-decyzja-w-dziejach-sredniowiecznej-polski/
I Pokój Toruński, Muzeum Historii Polski, https://muzhp.pl/kalendarium/i-pokoj-torunski
Bitwa pod Grunwaldem – Najbardziej epicka bitwa w historii, Historia na wyciągnięcie ręki, https://www.youtube.com/watch?v=4J0QnQ9zeOg&t=55s